Üzerinde en çok tartışılan konulardan biri, çalışan buluşları ve bu buluşlar üzerindeki haklarının neler olduğu hususudur. Konuya dair 29.09.2017 tarih ve Resmi Gazete ile Çalışan Buluşlarına, Yükseköğretim Kurumlarında Gerçekleştirilen Buluşlara ve Kamu Destekli Projelerde Ortaya Çıkan Buluşlara Dair Yönetmelik yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Yönetmelik buluş sahibi olan çalışana ve keza işverene bazı hak ve yükümlülükler getirmektedir. Yönetmelik içerisinde “Çalışan Buluşları İle İlgili Bedel Tarifesi ve Uyuşmazlık Halinde İzlenecek Tahkim Usulü”, “Yükseköğretim Kuruluşlarında Gerçekleşen Buluşlar”, “Kamu Destekli Projelerden Ortaya Çıkan Buluşlar” başlıklı temel bölümler olmasına rağmen bu çalışmada sadece “Çalışan Buluşları İle İlgili Bedel Tarifesi ve Uyuşmazlık Halinde İzlenecek Tahkim Usulü” başlığı ele alınmıştır.
Yönetmelik, çalışanları buluşları ile ilgili bedel tarifesine ve uyuşmazlık halinde izlenecek tahkim usulüne, yükseköğretim kurumlarında gerçekleştirilen buluşlara ve kamu kurum ve kuruluşları tarafından destek gören projelerde ortaya çıkan buluşlara dair usul ve esasları düzenlemek amacı taşımaktadır.
Bildirim Yükümlülüğü
Çalışan bir hizmet buluşu yaptığında, bu buluşunu yazılı olarak ve gecikmeksizin işverene bildirmekle yükümlüdür. Şayet buluş birden çok kişi tarafından gerçekleştirilmişse, bildirimin birlikte yapılması gerekmektedir. İşveren yapılan buluş bildirimini kayıt altına alır ve bildirimin kendisine ulaştığı tarihi, bildirimde bulunan kişi/lere gecikmeksizin ve yazılı olarak bildirir. Bildirimde bazı eksikliklerin varlığı durumunda iki ay içerisinde eksikliklerin giderilmesi hususu çalışana bildirilir, çalışan da bir ay içerisinde mevcut eksiklikleri gidermelidir. Aksi halde, usulüne uygun bir buluş bildirimi yapılmamış sayılır ve buluş bildirimi usulüne uygun şekilde yeniden yapılır.
İşverenin Hizmet Buluşu Üzerindeki Hak Talebi
İşveren hizmet buluşu ile ilgili olarak tam ve kısmi hak talebinde bulunabilir. İşveren bu hak talebini çalışana yazılı olarak ve bildirimin kendisine ulaştığı tarihten itibaren dört ay içerisinde bildirir. Tam hak talebi, işverenin hak talebini çalışana iletmesi ve bu iletinin çalışana ulaştığı tarih itibariyle buluş üzerindeki haklar işverene geçmiş olur. Çalışan bu durumda işverenden buluştan faydalanma karşılığında bir bedel isteyebilir. Tam hak talebine ilişkin olarak işveren, buluşu yapanın diğer hakları saklı kalmak kaydı ile faydalanma bedeli dışında ayrıca teşvik ödülü verir. Ancak çalışan kamu kurum ve kurumlarında çalışan ise, teşvik ödülü verilmemektedir. Teşvik ödülü net asgari ücret miktarından az olamaz. Buluş birden çok kişi tarafından gerçekleştirilmişse, teşvik ödülü buluşu yapanlar arasında katkı payları oranında bölüştürülür. Kısmi hak talebi, işveren, buluşu kullanmak üzere kısmi hak talebinde bulunablir. Bu durumda hizmet buluşu serbest buluş niteliği taşımaktadır. İşveren kısmi hakka dayanarak buluşu kullanabilir. Çalışan, bu kullanım karşılığında işverenden kendisine bedel ödenmesini isteme hakkına sahiptir. Şayet işverenin, buluşu kullanması, çalışanın buluşu değerlendirmesini önemli ölçüde engelliyorsa, çalışan, işverenden ya tam hak talebinde bulunmasını ya da kısmi hakka dayanan kullanım hakkından vazgeçmesini talep edebilecektir. Çalışanın bu çağrısına iki ay içerisinde yanıt vermeyen işverenin kısmi hakka dayanarak buluşu kullanma hakkı sona erer.
İşverenin Yükümlülüğü
İşveren, buluşa ilişkin tam hak talebinde bulunduktan sonra buluşun korunmaya değer olmadığını ileri sürerek bedelin ödenmesinden kaçınamaz. Ancak buluşun korunabilir mahiyette olmadığı hususu Kurum tarafından ya da mahkeme tarafından karar verilmiş olması halinde, karar tarihine kadar elde edilen kazanç hariç olmak kaydıyla çalışan bedel talebinde bulunamayacaktır.
Bedelin Belirlenmesi
Bedelin belirlenmesi hususunda hizmet buluşunun ekonomik değeri, çalışanın işletmedeki görevi ve işletmenin hizmet buluşunun gerçekleştirilmesindeki katkısı nazara alınmaktadır. Buluştan elde edilen kazanç, buluşun işletme tarafından kullanılması durumunda elde edilen kazanç ile buluşun işletme tarafından kullanılmayarak lisans, devir veya takas yoluyla elde edilen kazancın toplamına eşittir. Bedel veya ödeme şekli işverenin hizmet buluşuna ilişkin tam veya kısmi hak talebinde bulunmasını takiben işveren ve çalışan arasında imzalanacak bir sözleşme ya da benzeri bir hukuki ilişki ile belirlenir. Buluş sahibi birden fazla ise, bedel ve bedelin ödenme şekli her bir çalışan için ayrı ayrı belirlenecektir. Taraflar arasında bedel konulu bir uyuşmazlık söz konusu olduğunda ise, uyuşmazlık tahkim yolu ile çözülecektir.
Kamu kurum ve kurumlarında çalışanlara buluşları için ödenecek bedel ise, buluştan elde edilen net gelirin üçte birinden az olamaz. Şayet buluş kamu kurum ve kuruluşunun kendisi tarafından kullanılacaksa ödenecek bedel bir defaya mahsus olmak şartıyla bedelin ödendiği ay için ödenen net ücretin on katından fazla olamaz.
Buluşun Kullanılması
Çalışan tarafından gerçekleştirilen buluş, işletme kullanılabileceği gibi, işletme tarafından kullanılmaya da bilir. İşletme bahse konu buluşu lisans vermek (md. 16) sureti ile kullandırabilir, satış sözleşmesine (md. 17) konu edebilir, takas sözleşmesine (md. 18) konu edilebilir.
Uyuşmazlığın Çözümü
Çalışan ve işverenin, ödenecek bedelin miktarı ve ödeme şekli üzerine, işveren hizmet buluşu üzerinde tam hak talebinde bulunmuşsa, patent ya da faydalı model verildiği tarihten, kısmi hak talebinde bulunmuşsa işverenin buluştan yararlanmaya başladığı tarihten itibaren iki ay içerisinde anlaşamamaları durumunda uyuşmazlık tahkim yolula çözülür. Tahkime ilişkin yazılı tahkim sözleşmesi bulunma şartı aranmaksızın HMK’nın tahkime ilişkin hükümleri uygulanır. Yabancılık unsurunun var olduğu durumda ise Milletlerarası Tahkim Kanunu uygulanacaktır. Çalışan-işveren ve çalışanların kendi aralarında bu yönetmelik hükümlerine göre doğan uyuşmazlıklar da tahkim yoluyla çözülecektir. Taraflar tahkim yoluna başvurmadan önce uyuşmazlığın çözümünde alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemlerinden biri olan Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu kapsamında Arabuluculuk yolu ile de uyuşmazlığı çözebilirler.
Emredici Nitelik
Yönetmeliğin çalışanlarla ilgili getirdiği düzenlemeler, hükümler emredici mahiyette olup, çalışan aleyhine değiştirilemez.